Д.Батмөнх: Манлай уяач Д.Түвдэн ах, алаг морь хоёртоо зориулан морины шүтээн бүхий цогцолбор байгуулна

Нийгэм, Эдийн засаг
2024-03-25 | 12:13:05 169

Монгол Улсын манлай уяач Дамдинхүүгийн Түвдэн хэмээх  моринд сэтгэл зүрхээ зориулсан  эрхэм нэгэн цаг үеийг эзэгнэн төрж, Улс хувьсгалын баяр наадмуудад хавтай сайхан наадаж явсан байх юм.  Түүний уясан хүлгүүд улс хувьсгалын баяр  наадамд түрүүлж, төрийн их наадмыг чимж явсан талаар  үлгэр домог мэт  амаас ам дамжин яригдсаар.  Түүхт  60 жилийн ойгоор гурван насны гурван морь    түрүүлгэсэн нь ХХ зууны түүхэнд алтан үсгээр бичигдсэн  амжилт байсан  төдийгүй өнөө хэр давтагдаагүй гэхээр аугаа уяач байжээ гэх  бардамнал  моринд дуртай  хүмүүний сэтгэлд төрөх нь дамжиггүй.

  Д.Түвдэн агсан  санаачилж, морины журамт дүү нар,  ах дүү, үр хүүхдүүдийнх нь  ажил  болгож чадсан  “Морины эрдэнэ” галын уяан дээр морьд багширч, унаач хүүхдүүдийн гийнгоо хадаж,  өргөөнд нь  моринд хайртай  түмний  шагшсан, биширсэн, уулга алдсан өрнүүн сайхан яриа өрнөж, гэргий нарынх нь бэлдсэн  цай, хоол амттай  байх тэр л өдрүүд  мөнхөд үргэлжилсээр.  Бидний ярилцлага  ч салахын аргагүй  шимтэй.  Гэвч энэ удаад  манлай уяач Д.Түвдэн агсны удам судар, алдарт алаг морины үүх түүх, морь шинжих ухаан, морь хүн хоёрт зориулан бүтээх гэж буй цогцолбор шүтээний талаар ярилцсанаа уншигч авгай танд хүргэе.

-Морин спорт  бол  монгол хүний үр хойчдоо үлдээх өв соёл юм.  Үүнийг хадгалж үлдэхийн төлөө хичээн зүтгэж яваа танай галынханд  талархахын сацуу  дархан манлай хүлэгч  Д. Батмөнх  таныг   ярилцлагынхаа зочин хойморт уръя.  Угсаа гарвал, нутаг ус?   

- Ховд аймгийн Дарви сумын уугуул. Улсын сайн малчин  Дамдинхүүгийн гурав дахь хүү.  Эцэг, эхээс долуул. Манайх зургаан хүү, нэг охинтой айл. Ижий минь биднийгээ “Тэнгэр ээжийн долоон бурхан хөрстөд буун миний өвөр дээр эрхэлж буй юм” хэмээн ихэд эрхлүүлдэгсэн.  Сайхан аав, ээжийн үрс болж мэндэлсэн долоон бурхан  нь хүний хорвоод дор бүрнээ өөрийнхөөрөө амьдарцгаасан. Энэ нь бидний өвөг дээдэс  зөв мөртэй, зөв сэтгэлтэй явсны  буян юм аа.  Өндөр өвөг    буюу биднээс дээш таван үед  Дангаа,  Донгоо гэж цаст Алтайн  үргэлжлэл Дарвийн нуруундаа сайхан эрчүүд явсан юм гэнэ билээ.  Энэ хоёр эрхэм хүний аль нь миний, бидний дээд өвөг болохыг хэлж мэдэхгүй байна.  Гэвч  нутаг усныхны дунд “ Дарвийн нуруу шиг сайхан нуруу үгүй

                          Дангаа, Донгоо шиг сайхан эрчүүд үгүй” гэх  хэлц яриа өнөөдөр ч өчигдрийнх  мэт  домог адил яригдсаар буй. Миний аав  Л.Дамдинхүүгийн тухайд ажилч хичээнгүйгээрээ алдартай нэгэн байв.   Улсын сайн малчдын анхдугаар зөвлөгөөн 1944 онд болоход Дарви сумаа төлөөлж оролцсон нэгэн.  Аав минь хөдөлмөрийн баатрын барианд тун  ч ойрхон очсон хүн.  Монголын төр аавын минь хөдөлмөр зүтгэлийг өндрөөр үнэлж,  Сүхбаатарын одон хүртээсэн байдаг.  Нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнөхөд манайх 1582 толгой  мал  нийгэмчилсэн байдаг. Аавын маань аав, бидний өвөг эцэг  Лодон хэмээх бөх хүн байв. Их сайхан барилддаг, цээжний бяр ихтэй,  ажилсаг чанараараа нутаг усандаа хүндлэгдсэн буурал.   Өвөө минь барилдаад түрүүлж байхад, морь нь уралдаад түрүүлж ирдэг  азтай одтой нэгэн байсан юм аа.  Өвөө 13 насандаа хүрээ хийдэд шавилан сууж байгаад хийдээсээ оргон  Архангай аймагт хар бор ажил хийн амьжиргаагаа залгуулж  явахдаа барилдаж сурсан байгаа юм. Даншигт түрүүлж байсан гээд төсөөл дөө.  Буцах замдаа  Завхан аймгаас  бор морь худалдан авч сойн  хошууны наадамд  уралдуултал түрүүлсэн түүхтэй. Бүр хоёр удаа  шүү. Өвөг эцэг  минь  нутаг усандаа  домог болж үлдсэн  хүн.  Тэр сайхан хүний залгамж халааг миний ах, Монгол Улсын тод манлай уяач Д.Түвдэн  маань үргэлжлүүлсэн. Түүний  түүхэн амжилтыг  морь сонирхдог хэн бүхэн мэддэг, сонссон байдаг. Тиймээс  ах дүү, төрөл садан, үр хүүхэд, ач зээ нар нь энэ хүнээр бахархдаг.  Ер нь манай удам тэр чигээрээ бөх, морь гэхээр аягатай цайгаа ч бүрэн ууж чадахгүй өндөлздөг улс.  Энэ цагт манай ах дүү нараас миний дүү Д.Эрдэнээ, ач дүү Монгол Улсын тод манлай уяач Т.Батцоож, Тод манлай уяач  Б.Мөнхтөр,   манлай уяач   Ү.Атарсайхан нарын уяачид төрөн гарсан буянтай гал.  Дашрамд сонирхуулахад, миний аав, миний ах, миний ач дүү Т.Батцоож гээд гурван үеэрээ төрийн шагнал хүртсэн тохиолдлыг энд мөн онцлох байна.     

  -  Та ч бас  морь гэхээр өндөлздөг нэгэн.  Бие дааж, улс, бүсийн наадамд  манлай  уяач Батмөнхийн гэж нэр, хүлэг хоёроо дуудуулсан нь хэдэн он бэ.  

Манлай уяач Д.Түвдэн

 

-Таны хэлсэн цолыг хүртэх болтугай. Ямар сайхан  билэгшээлтэй өдөр вэ, баярлалаа.  Ах нь  Монгол Улсын  дархан манлай хүлэгч цолтой хүн. Энэ бол морины өв соёлыг тээгч хүнд хүртээдэг  цол хэргэм юм. Би моринд  маш хайртай бас  хорхойтой нэгэн.  Ухаан  сууж, орчлонг танисан цагаасаа л морин дэл дээгүүр хийсч өслөө.  Дарвийн адуу хад чулуунд явж сурсан аргамаг хүлгүүд байдаг.  Ах нь  дөрөвдүгээр анги төгсөөд   Д.Түвдэн ахыгаа бараадан төв суурин газарт суурьшсан  нэгэн.  Нутгаасаа гарсан эхний хэдэн жил нутаг, морь хоёроо зүүдлээд хэцүү байсан шүү. Дэргэдүүр морь унасан хүн явахаар  араас нь дагамаар, морийг нь гуйж унамаар санагдана. Ахынх тэр үед Булган аймагт суурьшсан байв. Булган бол адуу, айрагны эх орон.  Булгандаа аравдугаар анги төгсөөд автын инженер мэргэжил эзэмшсэн. Автын инженер,  морины уяач  хоёр их ойрхон  зүйл.   Хоёулаа эзний хичээл зүтгэл, хайр халамжаар өнгө орж, хурд мэдэн довтолгодог  эд.    Хурдан морьтой ойр  байж, дэргэдээс нь салах дургүй болсон шалтгаан мэдээж Түвдэн ах маань  морь уяж эхэлсэнтэй холбоотой.  Ахынхаа гарын үзүүрт гүйн мориных нь ажилд тусалж байгаа хүн чинь цаагуураа  морь уяж байна аа л гэсэн үг. Харин өөрийн гэх хурдан морьтой болсон тухайд  гэвэл аавын минь худалдаж авч өгсөн зээрд даага. Түүнийг ах минь уяж  Улсын их баяр  наадамд уралдуулахад зургаагаар орж ирсэн. Магнай хагартал баярлах гэж юуг хэлдгийг тэгэхэд л мэдэрч билээ. Хожим морины наймаа эрхэлж, Сүхбаатар аймгаас мөн ч олон хурдан буян зөөсөн дөө.  Манай дүү  Д.Эрдэнээ маань ч адуунд хорхойтой, ахын дэргэдээс холддоггүй  нэгэн бий.  Түүний “сэнс хүрэн” гэх даага Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойгоор улсад түрүүлж байлаа. Дархан манлай хүлэгч гэдэг цолыг Морины  холбоо олгосон.  Өчүүхэн миний хөдөлмөрийг өндрөөр үнэлсэн хэрэг.  Баярлаж явдаг  юм.  Сүүлийн хэдэн жил  цэвэр цусны  азаргыг  өөрийн дотоод адуутайгаа нийлүүлэн  эрлийзжүүлэн шинэ үүлдрийн  адуу гаргаж авч байна.  Төр, түмнийг баясгасан олон  сайхан адуутай болсон.  Би өөрийнхөө эрхэлж буй энэ ажлыг их зөв зүйл гэж боддог. Дашрамд онцолж дурдахад,  миний өдий зэрэгтэй явж байгаа минь эхнэрийн минь дэм, тус юм. Миний хань адуунд дуртай, миний ажил хөдөлмөр, хүсэл сонирхлыг дэмжиж байдаг  сайхан эмэгтэй бий.  Ар тал найдвартай байна гэдэг амжилт гаргахын үндэс юм шүү дээ. Эхнэртээ  маш их баярлаж, талархаж явдаг.

 

О.Амарбаясгалан: Хайр сэтгэлээ өгсөн л бол ханиа дагаад уяачийн амьдралаар л амьдарна шүү дээ   

-Уяачийн гэргий  гэж  бахархахаас илүү хариуцлага нь хэцүү байж мэднэ.   Та надтай санал нийлэх үү?

-Санал нийлж байна, монгол хүн бүр моринд дуртай.  Миний ханийн тухайд  хүн хүнээс илүүтэй. Ер нь ханийн минь ах дүү нар нь  хамаатан садангууд бүгд морины төлөө төрсөн юм шиг, ухамсарт амьдрал, сэтгэл зүрхээ зориулсан хүмүүс байдаг. Ийм  сайхан айлын бэр болсон болохоор ханиа дагаад л моринд дуртай болсон доо.  Адуу хүн хоёр бие биеэ үнэрээр нь, үйл хөдлөлөөр нь мэддэг, мэдэрдэг. Сайхан, муухай ааш гаргахыг нь ч  анддаггүй.  Уяачийн  гэргий байна гэдэг нь их өөр амьдрал байдаг юм аа.  Аливаад тэвчээр  зааж хандахаас гадна  ёс заншил, дэг  жаяг гэж айхтар зүйл бий.  Хайр сэтгэлээ өгч ханилсан бол уяачийн амьдралаар л амьдарна шүү дээ. Ханийнхаа морь сонирхдог сонирхлыг нь дэмжин  ар талыг нь дааж,  морины хүүхдүүдэд эхийн сэтгэлээр хандахын зэрэгцээ орсон гарсанд ундтай цайтай  явахыг эрхэм болгодог. Уяачийн гэргий нар энэ л  зарчмыг үеийн үед  баримталсаар ирсэн.  

-  Миний мэдэх уяачид Хүй долоо худгийн дэнжнээ улаан халз бүхий дүнхийсэн өргөөгөө  бариад,  компаний нь ажилчид үйлчилгээний албанд зүтгэж байгаа харагддаг. Харин таны залуу нас Яармагийн дэнжид майхнаа босгож, зуух яндантайгаа “үзэж тарж” өнгөрсөн биз?

- Цаг сайхан болсон шүү дээ.  Одоо бүх зүйл бэлэн зэлэн.  Хий, цахилгаан зуухан дээр хоол ундаа хийж байна.  Үнэн хэрэгтээ  уяачийн гэргий олон талын мэдлэгтэй, мэдрэмжтэй, гавшгай  байх ёстой. Ар талаа найдвартай сайн явч явах аваас хань  нөхөр нь сэтгэл зовних зүйлгүйгээр мориныхоо ажилд анхаарлаа бүрэн хандуулах нь бий.   Миний хувьд их азтай, Түвдэн ахын маань гэргий  Б.Норовсүрэн гэж сайхан эмэгтэй байлаа.  Эгчээрээ заалгаж, түүний үг сургаалийг ёсчилон биелүүлнэ.  Ханиа халамжлахын зэрэгцээ унаач хүүхдүүдээ хооллож ундлах, дээл хувцсыг нь угааж цэвэрлэх, эрүүл мэндэд нь анхаарал хандуулах гэхчилэн борив бохис хийлгүй харайлгаж явахад  өдөр хэрхэн өнгөрсний мэдэхгүй нэг л мэдэхэд шөнө дөл болсон байдаг юм.  Наадам дөхөх тусам өдөр тутмын цаг наргүй ажлын хажуугаар самбаачилж, наадмынхаа дээлүүдийг оёно. Ер нь л  амсхийх завгүй дээ. Гэвч ханийнхаа адил моринд хайртай тул хэзээ ч түвэгшээж байсангүй . Хамтдаа инээж, хамтдаа гуниглаж, хамтдаа зүтгэдэг сайхан  амьдрал шүү. Тиймээс  морь сонирхогчдод, уяач нарын  гэргий нарт хань ижлийнхээ хийж буй ажлыг  дэмжиж, хамтдаа  амжилтад хүрэхийн төлөө гар гараасаа хөтлөлцөн  зүтгэж байгаарай гэж захих байна.  Залуу эмэгтэйчүүд, гэргий нар минь  ямагт эр нөхрөө дээдэлж,  сэтгэл зүрхээ зориулан дурлаж хийдэг ажлыг нь дэмжээд өгвөл амжилтад хүрэхэд нь дэм  болдог юм шүү.    Амьдралаараа мэдэрсэн, туулсан  хүний хувьд ийм л зүйл хэлье.  

Д.Батмөнх гэргий О.Амарбаясгалангийн хамт

Д.Батмөнх гэргий О.Амарбаясгалангийн хамт

 

-Д.Түвдэн  агсан  Монгол Улсын анхны манлай уяач нарын нэг.   Түүнийг морио уяж, хурдлуулж явсан он жилүүдэд   адуугаа жүчээнд тэжээх бус бэлчээрээр маллаж, бэлчээр дээрээс нь барьж аваад л уяа сойлгыг нь тааруулдаг байсан болов уу. Тийм нөхцөлд уясан атал төрийн наадмаас нэг өдөр  гурван  түрүү авсан нь  тохиолдол уу,  эсвэл бурханы хишиг, буян заяа юу?

 - Ахын минь ид наадаж явсан он жилүүдэд  морин спорт төдийлөн сайн хөгжөөгүй,  төр, засаг ч уяачийн хөдөлмөрийг өнөөгийнх шиг өндрөөр үнэлж байгаагүй юм.   Морин спорт уяачдын холбоо  байгуулагдсанаар   уяачийн хөдөлмөрийг үнэлэх  үнэлэмж нь  нэмэгдсэн гэж би хувьдаа боддог. Мөн тэр хэрээр хурдан морь  ч үнэд орж, хүмүүс морь сонирхож эхэлсэн.   Миний ах Д.Түвдэн нь Монгол Улсын  анхны гурван манлай уяачийн нэг нь.  Тухайн үеийн холбооны тэргүүн Пунцагбалжир агсан бол морин спортыг  хөгжүүлсэн хүн.  Өв соёлыг тээгч ч гэж хэлж болно.  Энэ эрхэм  холбоо байгуулан  үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэн олны хүртээл болгож, шинэ цагийн адууг тусад нь уралдуулдаг болсноор улсын их баяр наадмаар  есөн насны морь уралддаг болсон  юм шүү дээ.  Гэвч эргэж харах зүйл олон байна.  Тухайлбал, морины сэрвээний өндөр гэх асуудал  маргаан дагуулсан  хэвээр. Удахгүй нэг талдаа гарч маргаангүй болох биз ээ.   Д.Түвдэн ахын маань  үед тэжээлийн адуу гэж байсангүй. Зуны эхэн сар гартал  сүргийнхээ дунд бэлчээрлэж байгаад  л уяа сойлго руугаа шилждэг байлаа.  Одоо бол өөр болсон.  Жилийн турш бэлтгэлтэй.  Шулуухан хэлэхэд,  уяач гэдэг мэргэжил бий болсон шүү дээ.  

-Д.Түвдэн манлай уях морьдоо хэрхэн  шинжиж, сонгодог  байв. Энэ тухай яривал  тэр хэрээр морин спортын хөгжлийн түүхийн нэгэн үеийг өгүүлэх байх?    

-Ах минь адуу шинжихдээ гаргуун хүн байж. Гэвч  энэ адуу хурдлах юм байна гэх тухайд хэрхэн   шинжиж, сонгодог байсны учрыг  одоо хүртэл тайлж чадаагүй л явна. Гурван насны морь нэг өдөр түрүүлүүлсэн тэр жилийг эргэн дурсахад ахын маань сонголт байсан.  Улсын наадамд түрүүлсэн хонгор халзан үрээг Сүхбаатар аймгаас  шинжиж  сонгосон.  Бурхан болохынхоо өмнөхөн явж авчирсан хүлэг байгаа юм.  Ах минь амьдралынхаа эцсийн мөчийг  хүртэл моринд зориулсан нэгэн.  Улсын наадамдаа уралдах хурдан хүлэгтэй боллоо гэж их л хөөрсөн юм гэнэлээ. Миний ажиглалтаар бол нэг морийг нэг  явалтаар, нэг  хараад сонгодоггүй,  хэд хэдэн удаа явж шинжих жишээний. Ах маань алдаж байгаагүй, сонголт  бүхэн нь  эзнийхээ магнайг тэнийлгэдэг байсан юм шүү.  Ах гурав, дөрвөн мянган адуу дотроос тэр адуу хурдан байж мэднэ гээд л сонгоно. Хэрхэн яаж шинжив гэх тухайд бурхан л мэдэх хэрэг. Гайхмаар, онцгой  мэдрэмжтэй гэхээс өөрөөр юу гэх билээ. Ахыг өөд болсны дараа Сүхбаатар аймгаар явж байхад Түвдэн манлайн  дүү гээд л  хүмүүс  надаас морь  их асууна.  Бүр хурдан буянаа хөтөлж ирнэ гээч.  Би  ах шигээ морь сайн мэдэхгүй тул хэлэх юм ховор.   Би сайн мэдэхгүй шүү дээ гээд байхад л   “Олон жил гарынх нь үзүүрт гүйж,  замын уртад хань болж явсан  хүний хувьд  морь таньж л таарна “ гэх нь бий.  Ахын маань сонгосон морь улсад түрүүлж,айрагдана уу гэхээс  баян ходоод болж байсан түүхгүй  шүү. Манай найзад  сонгож өгсөн морь нь улсад айрагдсан удаатай.  Тухайн үедээ би ” Өндөр үнээр худалдаж авсан морь нь айрагдахгүй бол яана аа” гэж дотроо айж байлаа.  Улсын наадамд айрагдах морийг олж, сонгоно, уяна гэдэг тийм амар ажил биш. Тийм болохоор  л ахыгаа онцгой, гаргуун хүн  гэж хэлээд байгаа хэрэг.Ах минь  аядуу зөөлөн  нэгэн. Аливаа асуудалд нухацтай, хүлээцтэй ханддаг тохьтой тийм л эгэлгүй  уяач байв.   Бурхан болсных нь  дараа хорвоогийн жамаар  мартагдах  байх  гэж бодож байтал улам тод дурсагдсан. Энэ нь түүний зан ааш, хүн чанараас гадна түүхэн амжилттай нь ихээхэн холбоотой. Их насны морь нь Улсын их баяр наадамд хоёр жил дарааллан түрүүлүүлсэн бол Хилэн хар азарга нь   бага дөрвөн насандаа завсаргүй айрагдсан нь мөн л түүхэн амжилт. Түүхт 60 жилийн ойн баяр наадмаар  гурван насны гурван морь нь  түрүү авсан нь ХХ зууны  түүхэн амжилт төдийгүй өдгөө ч эл амжилт давтаагүй байна.  Тиймээс   “Морин эрдэнэ” галынхан, ах дүү төрөл садан, журмын дүү нар нь нийлээд гурван жил тутам “Түвдэн манлай”-н нэрэмжит наадам зохион байгуулж байна.    

-Морь танихаас гадна хүнийг таньж нөхөрлөнө гэдэг тийм амар зүйл  биш.   Д.Түвдэн манлайг  тойрох уяачид их байсан гэдэг?

- Он цаг өнгөрөх тусам ахтай минь үерхэж, нөхөрлөж явсан андууд нь, журмын дүү нар нь  түүнийг хэн байсан талаар олон сайхан дурсамжийг өгүүлэх нь ах дүү төрөл садан, үр хүүхдүүдэд нь сайхан санагдаж, ахаараа, ааваараа бахархах сэтгэл  төрдөг. Ах минь эгэлгүй нэгэн байсан хэмээн дахин дахин дурсахын учир хүнийг хүн хэмээн хүндэлж, нөхөрлөж чаддагт л байгаа юм.  Тэрээр  энэ хүн ажил албатай юм,  хөрөнгө мөнгөтэй хүн гэж өнгө мөнгө хөөж явсангүй.  Дээшээ, доошоо гэж  голж шилж нөхөрлөж байсангүй.  Дарга, сайд,  гадаа тоглож буй хүүтэй ч өөрийнхөөрөө  харьцдаг, тоглож нааддаг, эрхлүүлдэг, ядарч яваа нэгнийг  энгэртээ наадаг  тийм л аугаа уяач явсан.  

-“Морин эрдэнэ” галынхаа тухай?

Манлай уяач Д.Түвдэн гэргий Б.Норовсүрэнгийн хамт

 

-Ахынхаа  үүсгэн байгуулсан морины галыг хүү нь, ах дүү нар нь, анд нөхөд нь, журмын дүү нар нь   үргэлжлүүлэн сайхан авч яваа. Ахыг бурхан болсны хойтон жил нь бид цуглаж байгаад галдаа  “Морин эрдэнэ” хэмээх сайхан нэр хайрласан.  Манай галын гишүүн Р. Будын маань хайрласан нэр юм шүү дээ.  Өнөөдөр миний ахын бага хүү, Монгол Улсын  тод манлай уяач Т.Батцоож маань үе залгамжлаад  галаа тэргүүлж буй.  Миний хувьд таван жилийн өмнө галаа дүүдээ хүлээлгэж өгсөн. Дүүдээ итгэсэн итгэл минь талаар болоогүй. Сайхан эцгийн сайн хүү учраас дүү маань  түмний итгэлийг алдаагүй “Морин эрдэнэ” галаа маш сайн   авч яваа.  Бахархаж хэлэхэд,   манай галаас олон алдарт, тод, манлай уяач  төрсөн. Цээлийн Баяраа манлай, манай ах Түвдэн,  Н.Батбаяр, Б.Мөнхтөр, Ү. Атарсайхан, Н.Базаргарьд, н.Болдбаатар,Ч. Баярдорж, тод манлай Т. Батцоож  гээд л.  Амжилт маань жилээс жилд батжиж, шинэ залуу уяачдын маань хөдөлмөр, зүтгэлийг төр, засаг үнэлэх нь гарцаагүй.   Энэ бүхний цаана ахын маань  моринд хайртай хүний сэтгэл зүтгэл  мөнхөд оршиж байдаг юм аа.

Д.Түвдэн манлайн  алаг морь домог болж мөнхөрчээ.   Үлгэрт хамуутай даага түрүүлдэг шиг алаг морь маань тэрэгний морь байсан  гэх сураг дуулдсан. Энэ сайхан хурдан буяны  нутаг ус, угшилынх нь талаар?   

-Ахын алаг морь бол домог болсон хүлэг.  Алаг морины дууль гээд кино бий.  Зохиолч нь Ж.  Саруулбуян. Тэрбээр энэ киногоороо  олон улсын кино  наадмаас тусгай шагнал хүртсэн.  Кинонд ах, морь хоёрын тухай өгүүлдэг. Алаг морио  их хайрладаг байсан. Ах минь алаг морио манай хамаатан,  миний нэртэй ижил  Батмөнх гэдэг хүнээс  худалдаж авсан.   Өөр хүнд зарах гэж байхад нь  урдуур нь орж авсан түүхтэй.   Алаг морь тэрэгний морь байсан нь үнэн. Тэрэгний алаг байж байгаад Түмний алаг болсон түүхтэй, домогт хүлэг.  Би нэгэн сайхан түүхийг танд хэлье.  Ах минь Ардын хувьсгалын түүхт 60 жилийн ойгоор /1981 он/ морио уралдуулах гээд Яармагийн дэнжид  адуугаа манаад хонож л дээ.  Зүүрмэглээд сэртэл манаж  хоносон  гурван морь нь бие биеэ дэрлээд унтаж байсан гэсэн.  Ертөнцийн амар амгалан болсон хурдан буянуудаа  хараад их уярч билэгшээж байж билээ. Тэр наадмаар алаг морь, хоёр хээр үрээ гурвуулаа улсын наадамдаа түрүүлсэн  юм шүү дээ. Билэг, ерөөл гэж үүнийг л хэлнэ.  Морь, хүн хоёрын нөхөрлөл гэж энэ.  Ах маань бидний хувьд бурхан байсан даа. Би ах, эгч хоёрынхоо гар дээр өсч торнин хүн болсон болохоор өмчирхдөг байлаа.  Хүнээс харамлана, хайрлана.  Намайг орхиод хэн нэгэнтэй мордох аваас  араас нь сэм дагана.  Т.Батцоожоос  нь дутах юмгүй Эрдэнээ бид хоёрыг  хүү шигээ  нь эрхлүүлж  өсгөсөн дөө.  Миний ах Д.Нэргүй гэж сайхан эмч хүн байлаа. Ах минь бас морь уяна.  Будын хүрэн гэж их насны алдартай сайхан хүлэг байсан. Хүүгийнхээ нэрээр нэрлэсэн хэрэг.  Одоо хүү Н.Будбаяр нь мөн л моринд дуртай, сэтгэл зүрхээ зориулж яваа сайхан хүү бий.   

Манлай уяач Д.Түвдэнгийн Алдарт алаг морь

 

“Морин Эрдэнэ” галынхан Д.Түвдэн  манлай, алаг морь  хоёрт зориулан шүтээн, цогцолборыг Ховд аймгийн Дарви суманд босгохоор ажлаа эхлүүлсэн юм  байна.  Энэ талаархи мэдээллийг манай уншигчдад өгнө үү?

-Хөшөө, дурсгалын цогцолборыг нь  ахынхаа төрж өссөн нутаг Ховд аймгийн Дарви суманд босгохоор болсон.  Моринд хайртай түмэн олны  саналаар шүтээн хэмээн  нэрлэж буй.   Гүйцэтгэгч маань шүтээнийг  зөвхөн цээж баримал биш нэлээд томоор, морьтойгоо харьцсан маягаар  хийе гэх саналыг  тавьсан.  Дарви сумын Засаг даргатай уулзах үеэр ч тэр, хөшөөг санаачлагч Монгол Улсын тод манлай уяач Д.Даваахүү гуай морь, хүн хоёроо том хийе гэж санал гаргаж байлаа.  Саяхан манайхан  галаараа хуралдаад санал нэгтэйгээр шүтээнээ цогцолбор маягаар хийе гэдэг дээр санал нэгдсэн.  Баруун  таван аймгаар аялах аялагчдын зорьж очдог  шүтээн нь байна гэдэгт итгэлтэй байна. Тэгж ч тооцоолсон.  Шүтээнээ тойруулаад сандал, ширээ, гэрэлтүүлэг гээд тохижилт хийхээр төлөвлөсөн. Монгол хүний сэтгэл зүйд тохируулж гэх үү дээ. Өвөрхангай аймгийн төвөөс холгүйхэн хурдан буянуудад зориулсан цогцолбор байгуулсныг түмэн мэднэ. Баяр наадмын өмнө уяачид тийшээ очиж мөргөж хүндэтгэл үзүүлж авшиг хүртдэг юм билээ.  Бидний зорьж буй цогцолбор маань ч тийм болохыг үгүйсгэхгүй.  Ирэх дөрөвдүгээр сард газар гэсэхээр Дарви  сумынхаа  удирдлагуудтай уулзаж, ажлаа тохирчихоод долдугаар сард Дарви сумынхаа 100 жилийн ойгоор нээлтээ хийхээр төлөвлөсөн байгаа.

Ардын хувьсгалын 60 жилийн ойн баяр наадмаар алаг морь түүлсэн. Дараа жил нь  61 жилийн ойн баяр наадмаар хоёр дахь  түрүүгээ авсан  нь.

 

-Шүтээний эскиз ямар байдлаар зохиогдов.  Өгүүлэмж нь юуг илэрхийлэх юм ?

-Эскиз ерөнхийдөө батлагдсан. Бага зэргийн өөрчлөлтүүд хийгдэх байх. Алаг морь алагаараа.   Манай ах чинь 1.75 см өндөртэй хүн байв.  Тиймээс хөшөөн дээрх  харьцаа нь 2.50 см байх юм.  Тэгэхээр морь нь  хүнийхээ харьцааг дагаад том болно. Холоос харахад сүр бараатай, өндөр нь газраас дээш 4.20-5 метр  байна гэж зураг нь гарсан. Суурийнхаа нүүрэн талд  Улсын их баяр наадамд  нэг өдөр  түрүүлсэн  гурван  мориныхоо зүсийг баралж хийнэ гэдгийг гавьяат барималч Энхтайван маань онцолсон.  Шүтээн маань их сайхан болно гэдэгт итгэлтэй байна. Уран барималч маань ч итгэлтэй байна лээ. Ирэх долдугаар сарын 9-нд бидний захиалсан шүтээнийг хийж дуусгана гэсэн.

-Ийм  том цогцолборыг босгоход нэг гэр бүл, нэг галынханд эдийн засгийн хувьд нэлээд ачаа болж мэднэ.  Үүнийг шийдэхийн тулд  нутаг ус, эгэл олон,  уяачдаасаа хандив хүсч байгаа болов уу.  Хандивын дансаа нээсэн үү?

- Та их зөв хэллээ. Шүтээнийг хийхэд нэлээдгүй мөнгө  орохоор байгаа. Дан ганц ах дүүс  хийх ёстой ажил  гэвэл өрөөсгөл юм. Олон, олон  хүний сэтгэл,  хичээл зүтгэл, тусламжийн үр дүнд шүтээн маань босно.  Хүмүүс ч их дэмжиж байна. Бид  хандивын  хоёр данс нээсэн. “Түвдэн сан”   гэж байдаг.  Ууган  охин Т.Батцэнгэл нь хариуцдаг юм.  Нөгөөх нь уяачдын хандивыг нэгтгэх  “Морин эрдэнэ”  галын данс. Галын маань  санхүүг  дэд тэргүүн  Л.Мөнхсайхан хариуцана. Түүний данс бий.   Хандивын данс шилэн байх бөгөөд хандив өгсөн иргэдийн нэр ус хэнд ч нээлттэй.  Хэдхэн хоногийн өмнө  манай  ах дүү нарын хэмжээнд  хандивын уулзалт болж,  60 гаруй сая төгрөг цугларсан.  Хандивын  арга хэмжээнд оролцох хүсэлтээ илэрхийлсэн хүмүүс  олон байна.  Орон нутаг ч сайн дэмжиж байна, нутаг усны маань  уяачид  дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлсэн.  Энэ  жил цас зуд ихтэй, цаг агаар хүнд байгаа болохоор хөшөө дурсгал ярих нь   тийм санагдаж болох ч  урь орж цаг наашилж байгаа болохоор цагийн аясыг дагаад хүний сэтгэл ч тайвширч сайхан болно шүү дээ.

 Түвдэн сангийн хандив авах данс : ХААН банк 530 736 5163 Т.Батцэнгэл

 

 

Эх сурвалж: Монголын мэдээ сонин

2024 оны гуравдугаар сарын 25. Даваа. №028 (5946)