Өвөрхангай аймгийн Засаг дарга А.Ишдоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Өнгөрсөн хавар та бүхэн хийж хэрэгжүүлэх их ажил бий гэсэн. Түүнийхээ ард гарахын төлөө тодорхой төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна гэж байсан. Ялангуяа хэл ам дагуулж байсан 54 км зам ерөнхийдөө дуусах шувтрах тийшээ ханджээ. Эндээс яриагаа эхлэх үү?

-Тийм. Энэ замыг шинэчлэх ажил 2010 оноос эхлээд олон жил яригдсан ч хөрөнгө мөнгө нь шийдэгдэхгүй явж ирсэн байдаг. Бүрдний хөндийгөөс аймгийн төв орох 60 км зам асуудалтай байсан. Энэ замын засвар арчлалт бүрэн шийдэгдэлгүй 10-аад жил болсон. Харин энэ жил хөрөнгө мөнгө нь шийдэгдсэн. Зам барилгын ажил дуусах хугацаа нь 2023 оны дөрөвдүгээр сарын нэгэн. Гэвч ЗТХЯ-наас наймдугаар сард орон нутаг, төслийн нэгжид уг зам барилгын ажлыг он дамжуулахгүй аравдугаар сард ашиглалтад оруулах үүрэг өгсөн. Ер нь улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын ажил хил гаалийн хаалт, материал түүхий эд, цементийн тасалдлаас болж цаг хугацаандаа ашиглалтад орж чадахгүй асуудал аль ч салбарт гарч байгаа шүү дээ. Гэхдээ бид нар арваннэгдүгээр сарын эхээр бүрэн ашиглалтад оруулахаар ажиллаж байна. Одоогийн байдлаар зорчих хэсгийн хатуу хучилт дууслаа. Хамгийн гол нь цаг агаарын температур өдөртөө хасах хэм рүү орж буй тул хатуу хучилтаа дуусгахыг зорьсон. Одоо замын хоёр талын далан, хашлага хийх ажил өрнөж байгаа. Тэгэхээр энэ замыг шинэчлэх ажил үндсэндээ дууссан гэж хэлж болно.

-УИХ ирэх оны төсвийг хэлэлцэж иргэдээс санал бодлыг нь сонсч байна. Тэгвэл ирэх онд Өвөрхангай аймагт нэн даруй улсын төсөвт суулгахаар, шийдүүлэхээр асуудал юу байна вэ? 

-Бас 10 гаруй жил яригдаж байгаа дулааны цахилгаан станц байна. Энэ жил бас хөрөнгө нь шийдэгдсэн. Тэгээд 2024 оны зургадугаар сард ашиглалтад оруулна гэж төлөвлөөд байгаа. ЭХЯ-наас сонгон шалгаруулалт зарлаад ажлаа эхлээд явж байна. Хил гаалийн асуудал гайгүй бол ирэх оны гурав, дөрөвдүгээр сараас тоног төхөөрөмжөө суурилуулна. Тэгээд гадна барилгын ажил эхэлнэ. Том , том төхөөрөмж ашиглах учраас барилга барихаасаа өмнө суурилуулж байгаа юм. Барилгын ажил ирэх оны аравдугаар сар гэхэд үндсэндээ дуусах байх. Үүний дараа туршилтын галлагаа хийнэ. Ингээд 2024 оны эхний хагаст эцсийн байдлаар ашиглалтад орох юм. Дулааны цахилгаан станц ашиглалтад орсноор манай аймагт агаарын бохирдлын асуудал давхар шийдэгдэх боломж бүрдэнэ. Эхний ээлжид дулааны шугам, хоёрдугаар конторын шугам татах ажил бий. Үүнд 20 гаруй тэрбум төгрөг шаардлагатай. Харамсалтай нь ирэх оны улсын төсвийн төсөлд шинэ хөрөнгө оруулалт хийхгүй гэж тусгасан. Гэвч Засгийн газар, УИХ-ын төвшинд яриад тохирчих шиг боллоо гэж харж байна. Уг нь энэ асуудлыг шийдчихвэл бид ирэх онд хэрэглээний халуус усны шугам татах, газар шорооны ажлаа хийх боломжтой. Гэхдээ шинэ хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлах нь зарчмын хувьд бас зөв ч байх. Яагаад гэвэл улс орны эдийн засаг хүнд байна. Иймд 21 он эхэлсэн барилгуудын ажил дуусаагүй удааширлаа. Мөн энэ онд эхэлсэн сургуулийн барилгын ажил нь дуусаагүй л байгаа. Ингэж удааширч байгаа гол шалтгаан нь барааны үнэ, хил гаалийн саатал нөлөөлсөн. Ийм учраас монголчууд бид аль ч салбарт өөрсдөө үйлдвэрлэгч болохгүй л бол болохгүй нь. Эдийн засгийн хямралаас тийм ч амар гарахгүй гэдэг нь өнөөдөр тодорхой харагдаж байна шүү дээ.

-Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд эдийн засгаа бэхжүүлэх, өөд татах гээд, Засгийн газар цаг наргүй ажиллаж байх шиг байна. Аймаг орон нутагт ч гэсэн бас бидэнд ямар нөөц бололцоо байна, ямар зүйлээ эн тэргүүнд тавих вэ гээд л дор бүрнээ тархиа гашилгаж л байна л даа. Өвөрхангай аймгийн тухайд ямар хичээл зүтгэл гаргавал бодит ажил болно гэж харж байна вэ?

-Төлөвлөж буй ажил олон байгаа. Жишээ нь Хөх морь төсөл гэж бий. Орхон говьОюутолгой, Хөх морь гэсэн хоёр төсөл бий. Эдгээрийг Засгийн газар дэмжиж байгаа. Оюутолгойн далд уурхай эдийн засгийн эргэлтэд ороод ирэхээр асар их усны хэрэгцээ гарна. Үүнийг говийн гүний усаар хангах боломжгүй. Гадаргын ус ашиглана. Тэгэхээр Орхон голын усны тодорхой хувийг буюу бүтэн жилийн урсцын нэг хувийг Онгийн гол руу татна. Онгийн голын усны төвшин нэмэгдэж Дундговь аймгийн Улаан нуурт цутгана. Одоо энэ нуур ширгэсэн байгаа. Улаан нуурт ус ирэх нь хэд хэдэн ашигтай. Тухайлбал, Онги голын сав дагуу байгаа Баянгол, Арвайхээр, Дундговийн СайханОвоо сумын бэлчээрийн усан хангамж өснө. Мөн Дундговь аймагт том усан толио үүсгэнэ. Энэ нь говийн эко системд эерэг нөлөө үзүүлж чийгшилт бий болж бэлчээрийн ургамал нэмэгдэнэ, хуурайшилтгүй болно. Тэгээд Улаан нуураас Оюутолгой руу ус татна. Энэ төсөл хэрэгжвэл Улаан нуур дундрахгүй, Онги гол тасрахгүй, Оюутолгойн усан хангамж шийдэгдэнэ. Өвөрхангай аймагт эдийн засгийн ашигтай. Оюутолгойгоос бид усны мөнгө авна. Өнөөдөр Булган аймаг Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэрээс ус ашиглуулсны мөнгө гэж жилд 15 тэрбум төгрөг авч байгаа. Тэгэхээр бид жилд хэдий хэмжээний ус нийлүүлнэ түүнийхээ мөнгийг авна гэсэн үг. Манайх шиг уул уурхайгүй аймагт эрүүл зөв эдийн засгийн том хөшүүрэг болох боломж бүрдэнэ гэж харж байгаа. Орхон гол гадагшаа урсгалтай. Тэгэхээр түүний урсацын зөвхөн нэг хувийг авахад л манай аймгийн эдийн засагт асар том хөрөнгө оруулалт болно. Үүнээс гадна бид Дундговь, Өмнөговийн автозамтай холбогдох төлөвлөгөөтэй байна. Энэ тухай асуудал ярьж байгаа. Ингэснээр Монгол Улсад хоёрдох босоо тэнхлэгийн авто зам бий болно. Энэ зам аялал жуулчлал, ачаа тээврийн хувьд ч өндөр ач холбогдолтой. Өмнөговиос Дундговь, Өвөрхангай гээд баруун тийшээ чиглэнэ гэсэн үг. Мөн баруун аймгуудаас ирсэн ачаа тээвэр Өмнөговь, Гашуунсухайт явна гэсэн үг. Ийм гарц бүрдэх юм. Гэхдээ энэ төсөл ойрын хугацаанд хэрэгжиж амжихгүй байх. Яагаад гэвэл манай улсын эдийн засаг төсөв санхүүд хүндрэл бэрхшээл учирч байна шүү дээ. Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд аймаг орон нутаг гэхээс илүүтэй улсын хэмжээнд том зургаар харсан төслүүд бий. Жишээ нь боомтын сэргэлт нь хилийн аймгуудад хамгийн чухал. Манай аймгийн хувьд эрчим хүчний асуудал байна. Манай аймаг Эрдэнэт, Булганаас эрчим хүчээ авдаг. Тэгээд Баянхонгор аймгаар дамжаад баруун тийшээ явдаг юм. Иймд Эрдэнэт, Булганы эрчим хүчний шугамд ямар нэг гэмтэл гарах юм бол манайхаас баруун тийшээ аймгууд тэр чигтээ цахилгаангүй болдог. Тэгэхээр үүнийг бид Тавантолгойн цахилгаан станцаас эрчим хүч авах шаардлага бий. Дундговь, Өвөрхангай чиглэлд байгуулах цахилгааны шугам сүлжээ байгуулах дэд станцын газрын асуудлыг шийдсэн. Тэгэхээр энэ төсөл хэрэгжих юм бол Өвөрхангай аймаг эрчим хүчний хоёр эх үүсвэртэй болно. Эрчим хүчний найдвартай сүлжээ, хангамжтай бол үйлдвэрлэл хөгжих үндэс юм. Манай аймагт ажиллаж байсан ноос, арьс шир, эсгийний үйлдвэр ажиллаж байна. Харин махны үйлдвэр зогссон. Учир нь махны экспорт зогсонги байдалд орсон юм. Иймд бид махны экспортын асуудлыг онцгойлон анхаарч шийдээсэй гэж хүсэж байгаа. Яагаад гэвэл энэ жил баруун таван аймагт зуншлага тааруу байлаа. Иймд малчдад эдийн засгийн хэдий хэмжээний хохирол учрахыг таашгүй. Мөн Өвөрхангай аймгийн говийн бүсийн таван суманд зуншлага муу байсан тул малчид мал борлуулах сонирхолтой байгаа. Монгол Улс өнөөдөр 90 сая толгой малтай боллоо. Тэгэхээр бэлчээрийн даац хүссэн хүсээгүй тав, зургаан жилийн дараа хүрэлцэхгүй. Иймд малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, бэлчээрийг зохистой хэмжээнд ашиглах асуудал тулгарч байгаа юм. Одоо л бэлчээрийн доройтол, цөлжилт, хөрсний эвдрэл анхаарахгүй бол оройтно. Өнөөгийн энэ хямралтай үед мах экспортолж чадвал эдийн засаг сэргэнэ, малчид мөнгөтэй болно, бэлчээр, байгаль экологийн асуудлаа давхар давхар шийдээд явна гэж бодож байна.

-Зуншлага муу байсан нутгуудаар өвөлжилт хүндрэх нь тодорхой болчихлоо. Хөрш зэргэлдээ аймгууд отор нүүдэл хүлээж авах бололцоо ямар байх шиг байна вэ?

-Өвөрхангай аймгаас 2019, 2020 онд 2000 орчим малчин өрх отор нүүдэл хийсэн. Түүнийг бодвол энэ жил 700 орчим малчин өрх байна. Тэд Дундговь, Говьсүмбэр, Төв, Булган, Сэлэнгэ аймагт отор нүүдэл хийж эхэлсэн. Эдгээр аймгийн удирдлагууд манай аймгийн отор нүүдлийг оруулна гэж байгаа. Хамгийн гол нь малын халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах шаардлага тавьж байна. Яагаад гэвэл улсын хэмжээнд малын халдварт өвчний тархалт өндөр байгаа шүү дээ. Гэхдээ Өвөрхангай аймагт малын халдварт өвчин гараагүй эрүүл байгаа юм. Өнгөрсөн хавар дөрөвдүгээр сард шүлхий өвчин гарсан. Одоо асуудалгүй болсон. Үүнээс гадна Монгол Улсын хэмжээнд анхаарах нэг асуудал бий. Энэ өвөл туурайн зуд бий болох нь гэж байгаа. Ер нь бэлчээрийн даацдаа тохирсон малтай байхгүй бол болохгүй нь. Цөлжилт нүүрлэж ургамал ургахгүй, бороо хур орохгүй байх явдал жил тутам нэмэгдлээ. Энэ жил манай аймгийн хувьд хангайн сумдаар жаахан бороо орсон. Гэсэн хэдий ч бэлчээрийн хангалт хангалттай хэмжээнд хүрэхгүй байна. Яагаад гэвэл ургасан болгоныг нь тэр олон мал дор нь идэж байна. Тэгэхээр улсын хэмжээнд бэлчээрийн даацаас айдаг дүр зураг харагдаж байгаа юм. Гэхдээ аймгуудын удирдлагууд ярилцаад отор нүүдлийн асуудлыг шийдлээ. Одоо сум, багийн удирдлагууд ярилцаад малчин өрх, хүн ам, тоогоо тохиролцох, тухайн нутаг оронд амьдарч буй малчидтай ойлголцох ёстой. Эцсийн эцэст тухайн орон нутгийн малчидтай ойлголцохгүй бол маш их хэл ам гарч оторчдыг хөөж тууна шүү дээ. Отор нүүдэл хийхэд ийм зовлон бэрхшээл бий. Хөөж туудаг хэд хэдэн асуудал бий. Тухайлбал, очсон газрынхаа хогийг цэвэрлэлгүй орхидог, хашаа хороог нь эвдчихээд явдаг, малын хулгай гээд олон асуудал гардаг л даа. Тэгэхээр энэ бол хаа хаанаа бодууштай зүйл юм. Малчидтай ойлголцох ёстой гэдгийг шууд хэлэхэд өвөлжөө, хаваржаандаа буулгасны төлбөр тооцоо нэхдэг. Ханш нь өссөн байна. Хашаа, хороо нь тохитой бол их өндөр ханштай болсон. Үүнийг зохицуулах хэцүү л дээ. Очиж буй малчид ч гэсэн “за одоо яахав гайгүй өвөлжөөнд буучихлаа. Тэр тав, арван мал нь ч дүүрч” гэдэг.

-Үүнийг хуулиар зохицуулах боломж байхгүй гэж үү. Далд эдийн засгийн нэг хэлбэр шүү дээ?

-Тийм ээ. Малын тоо толгойгоос хамаараад дундаж ханш нь таван сая төгрөг гэж байгаа. Хуулиар зохицуулах хэцүү. Очсон малчин нь энэ надаас мөнгө нэхлээ гэвэл өстөн болж таарна. Тэгэхээр чимээгүйхэн шиг хоорондоо тохиролцоод өвөлжиж, хаваржаад явах нь дээр юм болов уу даа гэж бодож байна.

-Хаана хаана хэдэн толгой мал оторлуулах тохиролцоо хийсэн бэ?

-Дундын отрын бүс нутаг руу манай малчид их явсан. Чилэн, Хөх дэлийн отрын бүс нутагт бас нэг 20 мянган толгой мал өвөлжүүлэхээр тохирсон. Хэнтийн Хэрлэнбаян улаан, Говьсүмбэрийн Малхын бүс эд 30 мянган толгой мал өвөлжих юм. Бусад малчид нь отор хийхийг зөвшөөрсөн аймаг, суманд цөөн цөөнөөр тараад өвөлжих дүр зурагтай байна.

-Өвс тэжээлийн үнэ ханш ер нь ямар байна вэ?

-Өвөрхангай аймгийн хувьд 2019, 2020 оны зудаас сургамж аваад малын тэжээл тарьж байгаа. Үүгээрээ орон нутгийн нөөцөө бүрдүүлдэг болсон. Энэ жил өвс үнэд орж байна. Орон нутагт 12000, аймгийн төвд 13500 төгрөг хүрлээ. Цаашдаа өвөл, хавар хүндрэх юм бол нэлээд өсөх хандалга ажиглагдлаа. Цаг гайгүй бол ингэсгээд тогтдог. Энэ нь малчдын эдийн засагт хохиролтой. Тэгэхээр өвс, тэжээлийн үнэ өсгөхгүй байх тал дээр анхаарч байгаа. Тэгэхгүй бол нэг цас ороход л өдөрт 500, 1000 төгрөгөөр нэмэгдэх хандлага гардаг. Ингэж нэмүүлэхгүй байх талаар бүхий л арга хэмжээ авна.